Φυσικό περιβάλλον εργασίας - Μία περίληψη της έρευνας του ΙΝΕ-ΓΣΕΕ
Για να αλλάξουμε τις συνθήκες εργασίας πρέπει να τις καταλάβουμε. Να τις ποσοτικοποιήσουμε. Να δούμε τι επιπτώσεις έχουν επάνω μας, στη ζωή μας, και μετά να αποφασίσουμε πώς πρέπει να αλλάξουν για να ζούμε καλύτερα.
Δεν υπάρχουν πολλές τέτοιες προσπάθειες. Όσες έχει τύχει να δω πάντα μελετούν το πρόβλημα με όρους “ανάπτυξης” και για όφελος των εργοδοτών ή “της οικονομίας”. Ποτέ για τους εργαζομένους σαν ανθρώπινα όντα.
Το Ινστιτούτο Εργασίας της ΓΣΕΕ πρόσφατα δημοσίευσε μία έρευνα για το φυσικό περιβάλλον εργασίας στην Ελλάδα. Και δεν χρησιμοποιεί το σύνηθες πλαίσιο.
Τουλάχιστον δεν χρησιμοποιεί μόνο αυτό.
Συγκεκριμένα, προσπάθησαν να καταγράψουν τις επιπτώσεις της φυσικής εργασίας στην σωματική κατάσταση και υγεία των εργαζομένων θέτοντας 3 ερωτήσεις:
- Η εργασία σας απαιτεί σημαντική σωματική καταπόνηση, επαναλαμβανόμενες κινήσεις, ορθοστασία, άρση βαριών αντικειμένων, παραμονή αρκετή ώρα σε πολύ ζεστό ή κρύο περιβάλλον;
- Πόσο συχνά επιστρέφετε από την εργασία σας νιώθοντας πραγματική εξάντληση;
- Θεωρείτε πως η φύση της εργασίας σας έχει επηρεάσει τη σωματική σας υγεία;
Δεν έχω κάποιο σχόλιο επί της μεθοδολογίας, μια και δεν είμαι ειδικός, αλλά δεν βλέπω κάποιο ιδιαίτερο πρόβλημα με την αδαή ματιά μου. Θα ήθελα να έχει γίνει διαθέσιμο το ερωτηματολόγιο, ώστε να μπορώ να δω την ακριβή διατύπωση των ερωτήσεων και πώς συλλέγονταν τα δημογραφικά στοιχεία. Επίσης, δεν βρίσκω λόγο να μην είναι διαθέσιμα τα δεδομένα των απαντήσεων.
Αυτή η έρευνα παρουσιάζει μόνο μέρος των αποτελεσμάτων, καθώς αναφέρεται πως περιλαμβάνονταν πληθώρα ερωτήσεων σχετικά με το χρόνο εργασίας, την εργασιακή επισφάλεια κλπ. Περιμένω με ενδιαφέρον τις μελλοντικές δημοσιεύσεις.
Παρακάτω θα αναλύσω 3 σημεία που θεωρώ σημαντικά.
Το πρώτο είναι το εισαγωγικό σημείωμα στην έρευνα, και το πλαίσιο μέσα στο οποίο κινούνται οι συγγραφείς. Ποιες αξίες φαίνεται να έχουν, και ποια είναι τα κίνητρά τους?
Στη συνέχεια, θα συγκρίνω τα στατιστικά που παρουσιάζει η έρευνα και θα τα συγκρίνω με αυτά της ΕΛΣΤΑΤ, για να έχω μία ιδέα του πόσο αντιπροσωπευτικό είναι το δείγμα που συνέλεξε το ΙΝΕ. Αυτό είναι σημαντικό για να καταλάβω αν τα συμπεράσματά τους είναι σημαντικά ή όχι.
Τέλος, θα αποπειραθώ να δώσω μία ερμηνεία στα συμπεράσματα που παρουσιάζουν.
Ποιες είναι οι αξίες που προωθεί η έρευνα, και τι προσφέρουν οι συγγραφείς στο δημόσιο διάλογο?
Η εισαγωγή ξεκινά τονίζοντας τον ρόλο του κράτους στη διαχείριση των πολλαπλών κρίσεων που αντιμετωπίζει η χώρα. Χαρακτηρίζει αναγκαία την βελτίωση των συνθηκών εργασίας και την ευημερία των εργαζομένων και θέτει ως συνθήκη οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης την ισορροπία επαγγελματικής/προσωπικής ζωής, αξιοπρεπών μισθών κλπ.
Θεωρώ σημαντικό (και θετικό) το διαχωρισμό οικονομικής ανάπτυξης και προσωπικής ευημερίας. Είναι σύνηθες η προσωπική ευημερία και ευτυχία των εργαζομένων να συζητάται ως μέσο για βελτίωση της οικονομίας, αντί για το αντίστροφο. Αν και οι συγγραφείς δεν πάνε αρκετά μακρυά ώστε να κάνουν την αντιστροφή, τουλάχιστον θέτουν τα δύο σαν ισοδύναμα και συνεργατικά.
Αυτή η θέση ενισχύεται και από την εξής πρόταση (σελ 4):
Η σημερινή μεροληπτική επιλογή της μεγέθυνσης του ΑΕΠ ως οδηγού της ασκούμενης οικονομικής πολιτικής υποτιμά τα ποιοτικά χαρακτηριστικά της αγοράς εργασίας και της οικονομίας.
Οι συγγραφείς διατηρούν την ισορροπία μεταξύ της ευημερίας των πολιτών και της οικονομικής ανάπτυξης και στα δύο βασικά συμπεράσματα που προτείνουν.
Το πρώτο είναι πως ο χώρος εργασίας έχει πολλά προβλήματα, όπως διακρίσεις, καταπάτηση δικαιωμάτων, έλλειψη ισότητας και ισοτιμίας. Λένε πως η προστασία των συνθηκών εργασίας είναι ένα από αυτά, και πως όλα χρήζουν αντιμετώπισης.
Το δεύτερο είναι πως η προστασία της ποιότητας εργασίας είναι προϋπόθεση για την ενίσχυση της οικονομίας.
Είναι ακριβές το δείγμα? Σύγκριση του ΙΝΕ με την ΕΛΣΤΑΤ
Φυσικά το ΙΝΕ δε ρώτησε όλες τις Ελληνίδες εργαζόμενες για τη μελέτη τους. Ρώτησε μόνο 1305 άτομα.
Είναι αυτά τα 1305 άτομα αντιπροσωπευτικά όλων των μισθωτών στην Ελλάδα? Μπορούμε να βγάλουμε ασφαλή συμπεράσματα?
Αυτό το ερώτημα είναι αρκετά δύσκολο να απαντηθεί. Μπορούμε όμως να προσπαθήσουμε.
Ας συγκρίνουμε λίγο τα στατιστικά του ΙΝΕ με αυτά της ΕΛΣΤΑΤ, και να δούμε αν ταιριάζουν. Αυτό δεν σημαίνει πως η ΕΛΣΤΑΤ έχει την απόλυτη αλήθεια, αλλά αυτό δεν μας νοιάζει και τόσο. Προσπαθούμε να δούμε αν υπάρχουν δραματικές διαφορές και αν ναι, αν σημαίνουν κάτι.
Στις 16 Φλεβάρη 2025, ημερομηνία συγγραφής αυτού του άρθρου, η ΕΛΣΤΑΤ δεν έχει στατιστικά για το 4ο τρίμηνο του 2024, οπότε και έγινε η έρευνα του ΙΝΕ. Θα χρησιμοποιήσω λοιπόν το 3ο τρίμηνο του 2024, υποθέτοντας πως οι διαφορές δεν είναι σημαντικές.
Επίσης, η ΕΛΣΤΑΤ δεν δίνει στατιστικά ανά τομέα εργασίας, παρά μόνο στο σύνολο των εργαζομένων, ενώ το ΙΝΕ κοιτά μόνο μισθωτές, οπότε σίγουρα θα υπάρχουν αποκλίσεις. Από την άλλη, η ΕΛΣΤΑΤ δηλώνει το 70% των εργαζομένων ως μισθωτές, επομένως αυτές αποτελούν το πλέον αντιπροσωπευτικό τμήμα του εργατικού δυναμικού. Περιμένω λοιπόν τη μελέτη του ΙΝΕ, που μετράει μόνο μισθωτές, να είναι σχετικά κοντά στα νούμερα της ΕΛΣΤΑΤ.
Ορίστε το κείμενο της ΕΛΣΤΑΤ και το οποίο θα χρησιμοποιήσω παρακάτω.
Ανά δηλωθέν φύλο
| Δηλωθέν Φύλο | Ποσοστό ΙΝΕ | Ποσοστό ΕΛΣΤΑΤ |
|---|---|---|
| Γυναίκα | 39% | 43% |
| Άνδρας | 61% | 57% |
Η ΕΛΣΤΑΤ καταγράφει 4% περισσότερες γυναίκες εργαζόμενες επί του συνόλου. Δεν θεωρώ την απόκλιση σημαντική.
Το εκπαιδευτικό επίπεδο
| Εκπαιδευτικό επίπεδο | Ποσοστό ΙΝΕ | Ποσοστό ΕΛΣΤΑΤ |
|---|---|---|
| Πρωτοβάθμια (δημοτικό) | 2.5% | 7% |
| Δευτεροβάθμια (γυμνάσιο/λύκειο) | 39.5% | 45% |
| Μεταδευτεροβάθμια (Τεχνική/ΙΕΚ) | 15% | 10% |
| Τριτοβάθμια (ΑΕΙ/ΤΕΙ/Masters/PhD) | 43% | 38% |
Κάποιες αποκλίσεις πάλι, όμοιες με την κατηγοριοποίηση των φύλων. Το ΙΝΕ παρατηρεί μία μετακίνηση προς πιο ακαδημαϊκές βαθμίδες σε σχέση με την ΕΛΣΤΑΤ, κάτι που ίσως να είναι αναμενόμενο αν κοιτάμε μόνο μισθωτή εργασία. Δεν είμαι τόσο σίγουρος για αυτό.
Τόπος διαμονής
| Τόπος διαμονής | Ποσοστό ΙΝΕ | Ποσοστό ΕΛΣΤΑΤ |
|---|---|---|
| Αττική | 52% | 37% |
| Βόρεια Ελλάδα | 22% | 27% |
| Κεντρική Ελλάδα | 17% | 24% |
| Κρήτη/Νησιά Αιγαίου | 8% | 12% |
Η ΙΝΕ έχει σαφώς μεγαλύτερη αντιπροσώπευση της Αττικής σε σχέση με την ΕΛΣΤΑΤ. Δεν γνωρίζω την γεωγραφική κατανομή εργασιακών περιβάλλοντων - ίσως εκτός Αττικής οι χειρωνακτικές δουλειές να έχουν μεγαλύτερα ποσοστά? Αν όντως συμβαίνει κάτι τέτοιο, τότε δεν αποκλείεται η μελέτη του ΙΝΕ να έχει κάποιο συστηματικό λάθος.
Γενικά, υπάρχουν μη αμελητέες αποκλίσεις μεταξύ των 2, αλλά δεν τις θεωρώ αρκετά μεγάλες ώστε να αμφισβητήσω την έρευνα του ΙΝΕ.
Τα συμπεράσματα
Αν κοιτάξουμε τα στατιστικά για το είδος επαγγελματικής δραστηριότητας, το ΙΝΕ αναφέρει τα εξής:
| Είδος Δραστηριότητας | Ποσοστό |
|---|---|
| Χονδρικό και λιανικό εμπόριο/επισκευή μηχανοκίνητων οχημάτων | 23% |
| Παροχή υπηρεσιών καταλύματος και εστίασης | 16% |
| Μεταποίηση | 14% |
| Επαγγελματικές, επιστημονικές και τεχνικές δραστηριότητες | 13% |
| Μεταφορές και αποθήκευση | 10% |
| Κατασκευές | 7% |
| Εκπαίδευση | 6% |
| Ανθρώπινη υγεία και κοινωνική μέριμνα | 6% |
| Ενημέρωση και επικοινωνία | 5% |
Δεν θα μπω στη διαδικασία να πω ποιες κατηγορίες από αυτές απαιτούν σωματική καταπόνηση. Για κάποιον μπορεί μόνο ένας μεταφορέας να μετράει σαν σωματική εργασία, ενώ για κάποιον άλλο η καθιστική ζωή ενός προγραμματιστή μπορεί να είναι εξουθενωτική. Η έρευνα έχει έντονο υποκειμενικό χαρακτήρα, κάτι που θεωρώ πλεονέκτημά της.
Εν τούτοις, είναι μία χρήσιμη πληροφορία να κρατήσεις υπ’όψιν όσο διαβάζεις τα παρακάτω.
Το πιο σημαντικό ίσως συμπέρασμα είναι πως ενώ περίπου το μισό δείγμα απάντησε πως η εργασία τους απαιτεί σημαντική σωματική καταπόνηση…
…τα τρία τέταρτα δηλώνουν κούραση ή εξάντληση στο τέλος της ημέρας.
Το προφανές, και σημαντικό, συμπέρασμα είναι πως αν και πολλές εργαζόμενες θεωρούν πως κατά την εργασία τους το σώμα τους δεν εκτίθεται σε έντονη δραστηριότητα ή στο περιβάλλον, εν τούτοις νιώθουν εξάντληση στο τέλος της ημέρας.
Αυτό, για εμένα, σημαίνει πως το περιβάλλον εργασίας και το πώς επηρεάζει το σώμα μας είναι πιο πολύπλευρο από απλούς διαχωρισμούς μέσα/έξω ή χειρονακτική/πνευματική εργασία. Αναρωτιέμαι πώς οι άνθρωποι ορίζουν την εξάντληση και αν διαφορετικές κατηγορίες έχουν διαφορετικά αίτια και τρόπους αντιμετώπισης. Περισσότερα για αυτό στον επίλογο.
Τα υπόλοιπα στατιστικά είναι ενδιαφέροντα αλλά κινούνται σύμφωνα με τις προσδοκίες μου. Δεν έχω κάποιο περαιτέρω σχόλιο.
Ένα καλό και ένα (αρκετά) κακό
Μου έκανε θετική εντύπωση πως οι συγγραφείς αναφέρονται στο θέμα του γραμματικού γένους, και λένε πως επιλέγουν το αρσενικό για λόγους ευκολίας (υποσημείωση 8, σελίδα 6). Βέβαια, θα ήταν εξ’ίσου εύκολο να χρησιμοποιήσουν το θηλυκό όπως έκανα εδώ. Τίθεται και το θέμα της ταυτότητας φύλου που δήλωσαν όσες ερωτήθηκαν - σε σύνολο 1305 ατόμων δεν υπήρξε ούτε ένα non binary άτομο? Δεν νομίζω πως τίθεται θέμα ακρίβειας της έρευνας, αλλά τίθεται θέμα ισοτιμίας και περιληψιμότητας.
Το αρνητικό είναι το διάγραμμα 4. Γενικά όλα τα διαγράμματα του κειμένου δεν έχουν τον οριζόντιο άξονα στο 0, το οποίο είναι πολύ μεγάλο λάθος, γιατί παραμορφώνει τα διαγράμματα και οδηγεί σε λανθασμένα συμπεράσματα. Αυτό φαίνεται έντονα στο διάγραμμα 4, όπου ενώ γραφικά η διαφορά στους άνδρες φαντάζει τεράστια σε σχέση με τις γυναίκες, στην πραγματικότητα είναι αρκετά μικρή, μόλις 8 ποσοστιαίες μονάδες.
Ορίστε το ίδιο διάγραμμα με τον οριζόντιο άξονα στο 0:
και ορίστε πως αναπαράγω αυτό του κειμένου, με τον οριζόντιο άξονα στο 42% (την τιμή που υπολογίζω πώς χρησιμοποιούν οι συγγραφείς):
Επίλογος
Όπως ανέφερα και στην αρχή, το πώς συζητάμε τα προβλήματα του περιβάλλοντος εργασίας είναι πολιτικό ζήτημα. Θέλουμε να έχουμε καλύτερες συνθήκες γιατί το χρειάζεται η οικονομία ή γιατί το αξίζουμε σαν ανθρώπινα όντα?
Νομίζω ότι ο Γιώργος Αργείτης και η Στέλλα Μιχοπούλου ξεκινάνε μία συζήτηση κατευθυνόμενη προς την ανθρώπινη πλευρά. Κοιτούν το φυσικό περιβάλλον της εργασίας όχι ως κάτι που επηρεάζει την εργασία αλλά τον άνθρωπο. Όχι την επιχείρηση, αλλά την κοινωνία.
Και δεν σταματούν εκεί. Πιστεύω πως εσκεμμένα άφησαν πλήρως υποκειμενικούς τους χαρακτηρισμούς της “εξάντλησης” και “κούρασης”. Κάθε μία μας είναι κουρασμένη στο τέλος της εργασιακής ημέρας. Δεν υπάρχει λόγος ή όφελος να συγκρίνουμε την εμπειρία μας ανταγωνιστικά. Μία χτίστης και μία μεταφράστρια μπορεί να έχουν διαφορετικά επίπεδα σωματικής δραστηριότητας, αλλά η κούραση μετράται στο πώς αλλάζει τη ζωή σου μετά τη δουλειά.
Όταν πας σπίτι, μπορείς να ασχοληθείς με την οικογένειά σου, τους φίλους σου ή το χόμπυ σου? Ή μήπως σπεύδεις να ξεκουραστείς μόνο και μόνο για να μπορείς να ξανακάνεις τα ίδια αύριο?
Δουλεύεις για να ζήσεις, ή ζεις για να δουλεύεις?
Χρειαζόμαστε να ξανασκεφτούμε τους παραδοσιακούς ορισμούς εργασίας, περιβάλλοντος, ασφάλειας, κούρασης και παραγωγικότητας, και να τους ξαναδιατυπώσουμε με ανθρωποκεντρικούς όρους. Νομίζω πως αυτή την απόπειρα κάνει το ΙΝΕ, και περιμένω με ενδιαφέρον να διαβάσω την περαιτέρω δουλειά που θα βγάλουν.
Και θα δω τα επόμενα διαγράμματά τους με προσοχή και ενδιαφέρον 😇